La iluminación y el resplandor de san Ignacio de Loyola. Las fuentes iconográficas y su implantación en los programas visuales de la Roma del Seicento

  1. Ortega Mentxaka, Eneko 1
  1. 1 Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea (UPV/EHU)
Revista:
Philostrato: revista de historia y arte

ISSN: 2530-9420

Año de publicación: 2023

Número: 13

Páginas: 5-32

Tipo: Artículo

DOI: 10.25293/PHILOSTRATO.2023.01 DIALNET GOOGLE SCHOLAR

Otras publicaciones en: Philostrato: revista de historia y arte

Resumen

Este artículo propone la tesis de que Ignacio de Loyola fue un santo resplandeciente, idea basada en las estrategias visuales empleadas por la Compañía de Jesús en sus proyectos romanos del Seicento. Esta imagen de culto corporativo tenía su origen en las fuentes literarias y gráficas de la orden de finales del siglo XVI y se dividía en dos imágenes normativas: escenas en las que Ignacio era iluminado por diversas apariciones divinas; y escenas en las que el propio Ignacio resplandecía. Para los jesuitas, su fundador era el prototipo del santo místico iluminado por la divinidad y este resplandor se convirtió en uno de los marcadores visuales más importantes de la iconografía jesuítica.

Referencias bibliográficas

  • Aresi 1634: Paolo Aresi, Delle sacre impresse, lib. IV, vol. 2, (Tortona: Pietro Giouanni Calenzano & Eliseo Viola Compagni, 1634).
  • Bartoli 1650: Daniello Bartoli, Della vita e dell’istitvto di S. Ignatio, fondatore della Compagnia di Gesv’, (Roma: Domenico Manelfi, 1650).
  • Blunk 2011: Julian Blunk, “Andrea Pozzos Anamorphosen des religiösen Bildes. Metamalerei in Sant’Ignazio”, en Quadratura, ed. Matthias Bleyl y Pascal Dubourg Glatigny, (Berlín: Deutscher Kunstverlag, 2011), pp. 237-251.
  • Bolland, Henschen, De Hoosch, Van den Walle y De Tollernaer 1640: Jean Bolland, Godfrey Henschen, Syderoen de Hoosch, Jacques van de Walle y Jean de Tollenaer, Imago primi sæculi Societatis Iesu, (Amberes: Officina Plantiana Balthasaris Moreti, 1640).
  • Bovio 1655: Carlo Bovio, Ignativs insignivm, epigrammatvm et elogiorvm centvriis expressvs, (Roma: Ignatij de Lazeris, 1655).
  • Canestro 1962: Beatrice Canestro Chiovenda, “Della ‘Gloria di S. Ignazio’ e di altri lavori del Gaulli per i gesuiti”, Comentari, 3-4, (1962), pp. 289-298.
  • Canones 1564: Canones et decreta Sacrosancti oecumenici et generalis Concilii Tridentini, (Alcalá de Henares: Andreas de Angulo, 1564).
  • Cousinié 2018: Frédéric Cousinié, Gloriae. Figurabilité du divin, esthétique de la lumière et dématérialisation de l’œuvre d’art à l’âge baroque, (Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2018).
  • Dekoninck 2005: Ralph Dekoninck, Ad imaginem. Statuts, fonctions et usages de l’image dans la littérature spirituelle du XVIIe siècle, (Ginebra: Droz, 2005).
  • Dekoninck 2017: Ralph Dekoninck, “The Founding of a Jesuit Imagery: Between Theory and Practice, between Rome and Antwerp”, en The Acquaviva Projects, ed. Pierre-Antoine Fabre y Flavio Rurale, (Boston: Institute of Jesuit Sources, 2017), pp. 331-346.
  • Ditchfield 2022: Simon Ditchfield, “Thinking with Jesuit Saints: The Canonization of Ignatius of Loyola and Francis Xavier in Context”, Journal of Jesuit Studies, 9, 3, (2022), pp. 327-337.
  • Du Solier, Pien, Cuypers y Van den Bosche 1731: Jean-Baptist Du Solier, Jean Pien, Guillaume Cuypers y Pierre Van den Bosche, Acta sanctorum, Julii, tomus VII, vol. 33, (Amberes: Jacob du Moulin, 1731).
  • Enggass 1964: Robert Enggass, The Painting of Baciccio. Giovanni Battista Gaulli, (University Park: The Pennsylvania State University Press, 1964).
  • Galassi 1926: Carlo Galassi Paluzzi, “Le decorazioni della sacrestia di S. Ignazio e il loro vero autore”, Roma, 4, (1926), pp. 542-546.
  • García 1960: Ricardo García Villoslada, “Ignazio di Loyola”, en Bibliotheca sanctorum, vol. 7, (Roma: Istituto Giovanni XXIII nella Pontificia Università Lateranense, 1960), cols. 674-705.
  • García y Sánchez 2015: Juan Vicente García Marsilla y Rafael Sánchez Millán, “Dios Padre” en Los tipos iconográficos de la tradición cristiana, vol. 1, ed. Rafael García Mahíques, (Madrid: Encuentro, 2015), pp. 621-693.
  • Gionti 2019: Gabriele Gionti, “La natura fisica della luce”, en Dolce è la luce. Arte, architettura, teologia, ed. Lydia Salviucci Insolera y Andrea Dall’Asta, (Roma: Artemide, 2019), pp. 23-30.
  • Hernández 2010: Jean-Paul Hernández, Il corpo del nome, (Bolonia: Pardes, 2010).
  • Kerber 2011: Bernhard Kerber, “‘Ignem veni mittere in terram’. A proposito dell’iconografia della volta di S. Ignazio”, en Artifizi della metafora, ed. Richard Bösel y Lydia Salviucci Insolera, (Roma: Artemide, 2011), pp. 81-91.
  • Kircher 1646: Athanasius Kircher, Ars magna lucis et umbrae, (Roma: Hermann Scheus, 1646).
  • König-Nordhoff 1982: Ursula König-Nordhoff, Ignatius von Loyola. Studien zur Entwicklung einer neuen Heiligen-Ikonographie im Armen einer Kanonisationskampagne um 1600, (Berlín: Mann, 1982).
  • Levy 1993: Evonne Levy, A Canonical Work of an Uncanonical Era: Re-Reading the Chapel of Saint Ignatius (1695-1699) in the Gesù of Rome, tesis doctoral, Princeton University, (Princeton: 1993).
  • Levy 2004: Evonne Levy, Propaganda and the Jesuit Baroque, (Berkeley: University of California Press, 2004).
  • Mâle 1932: Émile Mâle, L’art religieux après le Concile de Trente, (París: Armand Colin, 1932).
  • Melion 2013: Walter S. Melion, “‘In sensus cadentem imaginem’: Varieties of the Spiritual Image in Theodoor Galle’s Life of the Blessed Father Ignatius of Loyola of 1610”, en Religion and the Senses in Early Modern Europe, ed. Wietse de Boer y Christine Göttler, (Leiden: Brill, 2013), pp. 63-107.
  • Ménestrier 1695: Claude-François Ménestrier, Philosophia imaginum, id est sylloge symbolorum amplissima: qua Plurima Regum, Principium, Nobilium, Fœminarum illustrium, Eruditorum, aliorumque Virorum in Europa præstantium, quæ prostant, summa diligentia sunt congesta methodoque succincta exhibita, (Ámsterdam: Janssonio Waesbergios, 1695).
  • MHSI, vol. 25: Monumenta ignatiana, ex autographis vel ex antiquioribus exemplis collecta. Scripta de Sancto Ignatio de Loyola, vol. 1, (Madrid: Gabriel López del Horno, 1904).
  • MHSI, vol. 56: Monumenta ignatiana, ex autographis vel ex antiquioribus exemplis collecta. Scripta de Sancto Ignatio de Loyola, vol. 2, (Madrid: Gabriel López del Horno, 1918).
  • MHSI, vol. 63: Monumenta ignatiana, ex autographis vel ex antiquioribus exemplis collecta. Sancti Ignatii de Loyola, Constitutiones Societatis Iesu, vol. 1, (Roma: Pontificae Universitas Gregorianae, 1934).
  • MHSI, vol. 93: Monumenta ignatiana. Scripta de S. Ignatio. Fontes narrativi de Sancto Ignatio de Loyola et de Societatis Iesu initiis, vol. 4, (Roma: Monumenta Historica Societatis Iesu, 1965).
  • Nolarci 1680: Vigilio Nolarci, Compendio della vita di S. Ignatio di Loiola, (Venecia: Combi e La Noù, 1680).
  • O’Leary 2007: Brian O’Leary, “El misticismo de S. Ignacio de Loyola”, Revista de Espiritualidad Ignaciana, 116, (2007), pp. 79-99.
  • Oeschlin 2014: Werner Oeschlin, “La storia della salvezza ‘More Geometrico’. La volta della navata di S. Ignazio a Roma affrescata da Andrea Pozzo”, Atti della Accademia Roveretana degli Agiati, 9, 4, (2014), pp. 155-203.
  • Ortega 2018: Eneko Ortega Mentxaka, Ad maiorem Die gloriam. La iconografia jesuítica en la antigua provincia de Loyola (1551-1767), (Bilbao: Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco, 2018).
  • Ortega 2020: Eneko Ortega Mentxaka, “S. Ignatius vulneratus et conversus est. Los tipos iconográficos ignacianos de la herida y la conversión en sus fuentes literarias y gráficas”, Imago, 12, (2020), pp. 34-35.
  • Pfeiffer 2003: Heinrich Pfeiffer, “La iconografía”, en Ignacio y el arte de los jesuitas, ed. Giovanni Sale, (Bilbao: Mensajero, 2003), pp. 169-206.
  • Picinelli 1653: Filippo Picinelli, Mondo simbolico, o sia vniversita’ d’imprese scelte, spiegate, ed’ illvstrate con sentenze, ed eruditioni sacre, e profane, (Milán: Stampatore Archiepiscopale, 1653).
  • Ponnelle y Bordet 1928: Louis Ponnelle y Louis Bordet, Saint Philippe Néri et la société romaine de son temps, (París: Bloud et Gay, 1928).
  • Pozzo 1700: Andrea Pozzo, Perspectiva pictorum et architectorum, vol. 2, (Roma: Joannis Jacobi Kumarek, 1700).
  • Pozzo 1910: Andrea Pozzo, Sui significati delle pitture esistenti nella volta della chiesa di S. Ignazio in Roma, (Roma: Vera Roma, 1910).
  • Rahner 1977: Hugo Rahner, “Ignatius of Loyola and Philip Neri”, en Ignatius of Loyola, His Personality and Spiritual Heritage, ed. Friedrich Wulf, (Saint Louis: Institute of Jesuit Sources, 1977), pp. 45-68.
  • Ribadeneyra 1572: Pedro de Ribadeneyra, Vita beati patris Ignatii Loyolae Societatis Iesu fundatoris, (Nápoles: [s. n.], 1572).
  • Ribadeneyra 1594: Pedro de Ribadeneyra, Vida del P. Ignacio de Loyola, fundador de la religion de la Compañía de Iesus, (Madrid: Pedro Madrigal, 1594).
  • Ribedeneyra 1610: Pedro de Ribadeneyra, Vita beati patris Ignatii Loyolae religionis Societatis Iesu fundatoris ad viuum expressa ex ea quam, (Amberes: [s. n.], 1610).
  • Rivosecchi 1986: Valerio Rivosecchi, “Il simbolismo della luce”, en Enciclopedismo in Roma Barocca. Athanasius Kircher e il Museo del Collegio Romano tra Wunderkammer e museo scientifico, ed. Maristella Casciato, Maria Grazia Ianniello y Maria Vitale, (Venecia: Marsilio, 1986), pp. 217-222.
  • Rodríguez 2004: Alfonso Rodríguez G. de Ceballos, “La iconografía de San Ignacio de Loyola y los ciclos pintados de su vida en España e Hispanoamérica”, Cuadernos ignacianos, 5, (2004), pp. 39-64.
  • Rubens 1609: Peter Paul Rubens, Vita beati P. Ignatii Loiolae, Societatis Iesu fundatoris, (Roma: [s. n.], 1609).
  • Salviucci 2011: Lydia Salviucci Insolera, “Il dipinto ritrovato dell’altare di S. Ignazio. Nuovi contributi su Andrea Pozzo pittore di pale d’altare a Roma”, en Artifizi della metafora, ed. Richard Bösel y Lydia Salviucci Insolera, (Roma: Artemide, 2011), pp. 93-115.
  • Salviucci 2014: Lydia Salviucci Insolera, Andrea Pozzo e il Corridoio di S. Ignazio, (Roma: Artemide, 2014).
  • Salviucci 2019: Lydia Salviucci Insolera, “La luce nell’arte dei Gesuiti: alcuni esempli chiarificatori”, en Dolce è la luce, ed. Lydia Salviucci Insolera y Andrea Dall’Asta, (Roma: Artemide, 2019), pp. 91-103.
  • Schadt 1971: Hermann Schadt, “Andrea Pozzos Langhausfresko in S. Ignazio, Rom: Zur Thementradition der barocken Heilingenglorie”, Das Munster, 24, (1971), pp. 153-160.
  • Silvestri 2010: Silvia Silvestri, “In obscuro miranda relucent. Les vitraux du couloir du collège des jésuites à Rome”, en Les panneaux de vitrail isolés, ed. Valérie Sauterel y Stefan Trümpler, (Berna: Peter Lang, 2010), pp. 181-190.
  • Wierix 1613: Hieronymus Wierix, Vita B. P. Ignatii Loyola, Fvndatoris Societatis Iesv, (Amberes: Piermans, ca. 1613).
  • Wilberg-Vignau 1970: Peter Wilberg-Vignau, Andrea Pozzos Deckenfresko in S. Ignazio, (Múnich: Uni-Druck, 1970).
  • Witte 2019: Arnold A. Witte, “Scale, Space, and Spectacle: Church Decorations in Rome, 1500-1700”, en A Companion to Early Modern Rome, ed. Pamela M. Jones, Barbara Wisch y Simon Ditchfield, (Leiden: Brill, 2019), pp. 459-481.
  • Zierholz 2019: Steffen Zierholz, Räume der Reform, (Berlín: Mann, 2019).
  • Zierholz 2022: Steffen Zierholz, “Allegories of Light and Fire: Ignatian Effigies Painted on Cooper”, Journal of Jesuit Studies, 9, 3, (2022), pp. 357-378.
  • Zierholz 2022: Steffen Zierholz, “Ignatius of Loyola as a Normative Image”, en Sacred Images and Normativity, ed. Chiara Franceschini, (Brepols: Turnhout, 2022), pp. 138-153.
  • Zierholz 2022: Steffen Zierholz, “Zwischen Präsenz und Repräsentation. Zur Rekonstruktion eines jesuitischen Sehstils”, en Vor dem Blick, ed. Johannes Grave, Joris C. Heyder y Britta Hochkirchen, (Bielefeld: Bielefeld University Press, 2022), pp. 307-335.